เปรียบเทียบสภาวะ สมถภาวนา วิปัสสนาภาวนา

เปรียบเทียบสภาวะ	สมถภาวนา	วิปัสสนาภาวนา
สภาวะ (อาการของจิต)	เป็นไปด้วอำนาจของสมาธิ (จิตตั้งอยู่ในสิ่งใดสิ่งหนึ่ง  หรือมีอารมณ์เป็นอันเดียวกัน	เป็นไปด้วยอำนาจของปัญญา (รู้รูปนามขันธ์ ๕ รู้กฏอันเป็นไปตามธรรมดาของไตรลักษณ์)
ลักษณะ	มีจิตตั้งมั่นไม่หวั่นไหวหรือความฟุ่งซ่าน	มีปัญญารู้แจ้งความจริงในสภาวธรรมทั้งปวง
กิจ	สามารถข่มนิวรณ์ ๕  ได้	สามารถจำจัดความไม่รู้ (อวิชชา) ที่ปิดบังความจริงของสภาวธรรมทั้งปวงได้
สมาธิ	ใช้สมาธิระดับอุปาจารสมาธิและอัปปนาสมาธิ	ใช้สมาธิระดับขณิกสมาธิ
องค์ธรรม	ใช้เอกัคคตาเจตสิก	ใช้ปัญญาเจตสิก
ประเภทของธรรม	จัดอยู่ในประเภทโลกิยธรรมเมื่อไม่ได้เจริญบ่อยๆ  หรือไม่ได้ทำจนเป็นวสี  ย่อมเสื่อมได้	จัดอยู่ในประเภทโลกุตรธรรมเมื่อได้เจริญถึงวิปัสสนาขั้นสูงคือ มัคคจิตย่อมไม่เสื่อม
จิต	จัดเป็นมหัคคตจิต (จิตฌานลาภีบุคคลผู้ประเสริญเข้าถึงได้	จัดเป็นโลกุตตรจิต (จิตที่พ้นจากกามภูมิและอรูปภูมิ)  มีนิพพานเป็นอารมณ์
นิมิต	นิมิต ๓  คือบริกรรมนิมิต  อุคคหนิมิตและปฏิภาคนิมิต	ไม่มีนิมิตอย่ายได้อย่างหนึ่ง
ทวาร	ใช้เพียร ๔ ทวาร คือ  จักขุทวาร  โสตทวาร  กายทวาร  และมโนทาวร	ใช้ได้ทั้ง ๖ ทวารคือ  ปัญจทวารและมโนทวาร
ปหาน	ละกิเลสด้วยอำนาจของการข่มด้วยองค์ฌานเป็นการสงบชั่วขณะ  ประดุจหินทับหญ้า  เรียกว่า  วิกขัมภนปหาน	ละกิเลสชนิดที่ถาวรด้วยอำนาจของโลกุรตรมรรคหรืออมัคคจิต เรียกว่าสุมจเฉทปหาน ละกิเลสเด็ดขาดไม่ต้องขวนขวายเพื่อดับอีก เรียกว่า ปฏิปัสสัทธิปหาร  กิเลสดับเสร็จแล้ว คือ นิพพาน เรียกว่า นิสสรณปหาน
อารมณ์	ใช้อารมณ์บัญญัติ หรือสิ่งภายนอกร่างกายอย่างใดอย่างหนึ่งในอารมณ์ ๔๐ อย่าง	ใช้อารมณ์ปรมัตถ์ คือ รูป-นาม หรือสติปัฏฐาน ๔ อันเป็นที่ตั้งที่เกิดของวิปัสสนา เรียกว่า วิปัสสนาภูมิ ๖  มีขันธ์ ๕ เป็นต้น
การเพ่ง(ฌาน)	อารัมมณูปนิชิฌาน  การเพ่งด้วยจิตยึดมั่นในอารมณ์ได้แก่  ฌาน  สมาบัติ	ลักขณูปนิชฌาน  การเพ่งพินิจลักษณะอารมณ์ให้เห็นไตรลักษณ์
ผลปรากฏ (ปัจจุปัฏฐาน)	ไม่หวั่นไหวไปตามอารมณ์ต่างๆ	มีความรู้  และความเห็นตรงความเป็นจริง
เหตุใกล้ (ปทัฏฐาน)	มีความสุขความพอใจในความสงบเมื่อใจเป็นสุขแล้วย่อมไม่ดิ้นรนกวัดแกว่งไปในกามคุณอารมณ์	มีสติและสัมปชัญญะ (ปัญญา) รู้รูปนามในปัจจุบัน
จริต	มีจริต  ๖ อย่างคือ ราคจริต  โทสจริต โมหจริต ศรัทธาจริต  พุทธิจริต  และวิตกจริต การทำสมถต้องอารมณ์ให้เหมาะกับจริตนิสัยของผู้นั้น	มีจริต ๒ ประเภท  คือ ตัณหากับทิฏฐิ ในจริตทั้ง ๒ นี้ แยกย่อยออกไปอีกอย่างละ ๒ คือ ตัณหาจริตที่มีปัญญาอ่อน กับมีปัญญากล้าและทิฏฐิจริตที่มีปัญญาอ่อนกับทิฏฐิจริต  มีปัญญากล้า
บุคคล	เป็นบุคคลที่ปฏิสนธิด้วยไตยเหตุ  ไม่เคยทำอนันตริยกรรม ๕  ไม่ประกอบด้ยวนิยตมิจฉาทิฏฐิ	เป็นบุคคลที่ปฏิสนธิด้วยไตยเหตุ  ไม่เคยทำอนันตริยกรรม ๕  ไม่ประกอบด้ยวนิยตมิจฉาทิฏฐิ
วิธีปฏิบัติ	ใช้สติกำหนดหรือจับอารมณ์อย่างใดอย่างหนึ่งใน ๔๐ อย่าง โดยให้จิตนิ่งอยู่ในอารมณ์นั้นๆ เพียงอารมณ์เดียวจนความสงบของจิตจะเกิดขึ้น	ใช้สติกำหนดตามทวารทั้ง ๖ ที่ปรากฏในขณะปัจจุบันกำหนดรู้พิจารณาอยู่เฉพาะการเกิดขึ้นและการดับไปของรูป-นาม
ผลและอานิสงส์ที่ได้รับ อ้างอิง พระครูปลัดสัมภิพัฒนธรรมาจารย์	-เข้าฌานสมาบัติได้ -ได้อภิญญา -ทำให้จิตใจเกิตความสงบเยือกเย็นเป็นสุขจึงเป็นเหตุให้ผู้ปฏิบัติติดอยู่กับความสงบความสุข  ไม่สามารถใช้ปัญญาในการกำหนดรู้ทุกข์ และทำให้เกิดความเข้าใจผิดว่า ความสงบที่เข้าถึงนั้น คือ พระนิพพาน -ได้รูปฌาน ๔ อรูปฌาน ๔ -ไปเกิดในสุคติรหมโลก  แต่ยังต้องกลับมาเกิดใหม่อีกใน ๓๑ ภูมิ	-เข้าผลสามบัติได้ -ได้อภิญญา ๖ -ได้วิชชา ๘ -ปัญญารู้ความจริงตามสภาวธรรมเรียกว่า วิปัสสนาญาณ -ได้มรรคผล นิพพาน คือไม่ต้องกลับมาเกิดอีกใน ๓๑ ภูมิ หรือในสังสารวัฏฏทุกข์ คือ ความเกิด แก่ เจ็บ ตาย อันเป็นจุดประสงค์สูงสุดอย่างแท้จริงในพระพุทธศาสนา